گسترش خاموش داعش در آفریقا

پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: دستگاه امنیت و اطلاعات اتیوپی در اقدامی غیرمنتظره در اواسط ژوئیه جاری اعلام کرد که ۸۲ نفر را به ظن وابستگی به داعش در مناطق مختلف این کشور بازداشت کرده است؛ موضوعی که بار دیگر توجه‌ها را به فعالیت روزافزون این گروه در شرق آفریقا جلب می‌کند.

با اینکه فعالیت داعش در منطقه ساحل آفریقا به یکی از موضوعات دائمی در دستورکار امنیت جهانی تبدیل شده، اما شرق آفریقا نیز میزبان شاخه‌های فعالی از این گروه در چند کشور است که خود به پایگاهی برای گسترش نفوذ در مناطق اطراف تبدیل شده‌اند. این مسئله خطر فعالیت‌های داعش را به‌عنوان تهدیدی برای ثبات منطقه‌ای افزایش می‌دهد.

چرخش تمرکز داعش به‌سوی آفریقا

شکست‌های سنگین داعش در پایگاه‌های اصلی خود در سوریه و عراق، نقطه عطفی در استراتژی توسعه آن بود و باعث شد که رهبری این گروه به‌سوی مناطق جغرافیایی دورتر از مرکز فعالیت‌های پیشین خود متمایل شود. یک ارزیابی منتشرشده توسط "مرکز بین‌المللی مقابله با تروریسم" در لاهه نشان می‌دهد که داعش از سال ۲۰۱۹ دستخوش تغییرات ساختاری و عملیاتی بنیادینی شده و اکنون بر شبکه‌ای پویای از شاخه‌های منطقه‌ای تکیه دارد که با درجه‌ای بی‌سابقه از استقلال عمل می‌کنند. همچنین این گروه در حال حرکت به‌سوی ساختاری غیرهرمی و عملیات غیرمتمرکز است تا انعطاف‌پذیری و دوام خود را افزایش دهد.

در این راستا، قاره آفریقا به یکی از نقاط اصلی تمرکز داعش تبدیل شده است. «برت هولمگرن» رئیس "مرکز ملی مبارزه با تروریسم آمریکا" در این‌باره هشدار داده است: داعش به‌وضوح اولویت خود را به آفریقا داده است. تهدید داعش در آفریقا ممکن است یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای بلندمدت برای منافع آمریکا باشد.

داعش در سومالی

با وجود رشد سریع داعش در منطقه ساحل، شرق آفریقا به ویژه سومالی نیز زمینه مساعدی برای فعالیت این گروه فراهم کرده است. تحلیلی از «مصطفی حسن» -کارشناس امنیت و صلح‌سازی- نشان می‌دهد که سومالی با ضعف حکمرانی، شکاف‌های قبیله‌ای ریشه‌دار و موقعیت استراتژیک خود، محیط مناسبی برای داعش فراهم کرده است. بر اساس گزارشی از "مؤسسه واشنگتن برای سیاست‌های خاور نزدیک"، این ویژگی‌ها سومالی را به یکی از اولویت‌های گسترش داعش تبدیل کرده‌اند. همچنین نزدیکی این کشور به یمن و دریای سرخ، امتیازاتی لجستیکی برای عملیات و قاچاق فراهم می‌آورد.

ضعف کنترل مرکزی و بحران اقتصادی، فرصت‌هایی برای جذب نیرو و ایجاد پایگاه فراهم کرده‌اند. داعش با بهره‌گیری از این شرایط، در حال تبدیل سومالی به یکی از محورهای اصلی فعالیت خود در شرق آفریقاست و با ادغام در گروه‌های مسلح محلی و ارائه حمایت مالی و استراتژیک، نفوذ خود را گسترش داده است.

در سال ۲۰۱۵، انشعابی از گروه الشباب (وابسته به القاعده) داعش سومالی را تشکیل داد و با اعلام بیعت، در سال ۲۰۱۸ به‌طور رسمی از سوی داعش به‌عنوان شاخه سومالی به رسمیت شناخته شد. فعالیت اصلی این شاخه در منطقه باری در ایالت پونتلند است که کوهستانی و دارای حاکمیت ضعیف است.

برآوردها از تعداد نیروهای داعش در سومالی متفاوت‌اند؛ برخی منابع آمریکایی آن را بین ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر تخمین زده‌اند، در حالی که مرکز «صوفان» این رقم را حدود ۱۰۰۰ نفر می‌داند. این گروه اخیراً توانسته است نیروهایی خارجی نیز جذب کند. رهبران کلیدی این شاخه شامل عبدالقادر مؤمن (مؤسس و رهبر شاخه سومالی)، عبدالرحمن فاهی عیسی (فرمانده عملیات)، و عبدالولی محمد یوسف (رئیس امور مالی) هستند. نفر سوم توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا به‌عنوان تروریست معرفی شده است.

داعش در جمهوری دموکراتیک کنگو

شاخه داعش در کنگو از گروه شورشی "نیروهای دموکراتیک متحد" (ADF) که ریشه در اوگاندا دارد، منشأ گرفته و از شرق کنگو به‌عنوان پایگاه استفاده می‌کند. در سال ۲۰۱۷، یکی از شاخه‌های اصلی این گروه با داعش بیعت کرد. در سال ۲۰۱۹، رهبران داعش در سوریه این گروه را به‌عنوان شاخه رسمی داعش در کنگو تحت فرماندهی موسی بالوکو به رسمیت شناختند. برخی پژوهشگران این شاخه را بخشی از شاخه بزرگ‌تر داعش در مرکز آفریقا می‌دانند.

این گروه عمدتاً در استان‌های «کیوو» و «ایتوری» در شرق کنگو فعالیت دارد و عملیاتش به اوگاندا نیز گسترش یافته است. طبق تخمین‌های رسمی، شمار اعضای این شاخه بین ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر است.

بر اساس گزارشی از وزارت خارجه آمریکا، اعضای این گروه از کشورهای مختلفی چون بوروندی، تانزانیا، سومالی و کنیا جذب شده‌اند، اما یک‌سوم اعضا (از جمله رهبران) اوگاندایی هستند. در مارس ۲۰۲۱، وزارت خارجه آمریکا این گروه را سازمان تروریستی خارجی و رهبرش را تروریست جهانی اعلام کرد.

داعش در موزامبیک

طبق گزارش ابتکار "موقعیت‌ها و رخدادهای درگیری مسلحانه"، شاخه داعش در موزامبیک در اکتبر ۲۰۱۷ با نام‌های محلی «السنه و الجماعة» یا «حرکت الشباب» ظهور کرد و به‌دلیل استفاده گسترده از خشونت شهرت یافت. با اینکه این گروه از سال ۲۰۱۸ زیرمجموعه «داعش در مرکز آفریقا» شناخته می‌شد، در سال ۲۰۲۲ به‌عنوان یک شاخه مستقل شناخته شد.

ریشه‌های این گروه به شبکه‌های سلفی جهادی شرق آفریقا بازمی‌گردد که از سال ۲۰۰۷ در شمال موزامبیک فعال بودند.

داعش در موزامبیک عمدتاً در استان «کابو دلگادو» در شمال این کشور، به‌ویژه در مناطق ماکومیا، موسیمبوا دا پرایا و بالما فعال است. برآوردها از تعداد نیروهای این شاخه بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر متغیر است؛ این در حالی است که در سال ۲۰۲۰ تعداد آن‌ها حدود ۲۵۰۰ نفر برآورد می‌شد. دلیل این کاهش، شدت عملیات‌های نظامی علیه آن‌ها بوده است.

استراتژی‌های جذب نیرو و عملیات داعش

شاخه‌های داعش در شرق آفریقا از روش‌های مختلفی برای جذب نیرو استفاده می‌کنند. در موزامبیک، این گروه عمدتاً جوانان ناراضی از گروه‌های قومی «موانی» و «ماکوا» را با بهره‌گیری از نارضایتی‌های اجتماعی، فقر، تبعیض قومی و مذهبی جذب می‌کند.

در سومالی، این گروه مفاهیمی چون «هجرت»، «مدد» و «تمکین» را در هم آمیخته و این کشور را به‌عنوان سرزمینی امن برای مهاجرت جنگجویان خارجی معرفی می‌کند. داعش همچنین از الگوهایی مشابه در سایر مناطق پیروی می‌کند: نفوذ در گروه‌های شورشی موجود، استفاده از شکاف‌های امنیتی و جذب جنگجویان خارجی با باورهای ایدئولوژیک مشابه.

نقش اقتصادی و منابع مالی داعش در آفریقا

با عقب‌نشینی داعش از خاورمیانه، شاخه‌های آفریقایی نقش بیشتری در تأمین مالی آن ایفا کرده‌اند. در این میان، شاخه سومالی یکی از پرسودترین شاخه‌ها محسوب می‌شود.

طبق گزارشی از مرکز مبارزه با تروریسم (CTC)، این شاخه در سال ۲۰۲۲ حدود ۶ میلیون دلار درآمد داشته که بخشی از آن صرف طراحی و اجرای حملات علیه شرکت‌هایی شده که باج نپرداخته‌اند.

مرکز صوفان نیز داعش سومالی را به‌عنوان یکی از حلقه‌های کلیدی در زنجیره مالی جهانی این گروه معرفی می‌کند. دفتر «الکرار» در این شاخه مسئول مدیریت منابع مالی، عملیات لجستیکی و ارسال درآمدها به دیگر شاخه‌ها در آفریقاست.

در کنگو، داعش از طریق مالیات‌گیری از معادن طلا و پروژه‌های استخراج دستی منابع مالی کسب می‌کند.

طبق گزارشی از وزارت خزانه‌داری آمریکا در فوریه ۲۰۲۴، داعش به این نتیجه رسیده که فشارهای ضدتروریستی در آفریقا کمتر از خاورمیانه است و این موضوع باعث افزایش وابستگی به منابع آفریقایی شده است. همچنین استفاده فزاینده از ارزهای دیجیتال به‌جای پول نقد در این روند مشهود است.

پیامدهای فعالیت داعش در شرق آفریقا

افزایش خشونت و گسترش مناطق تحت نفوذ داعش، تهدیدات امنیتی جدی برای دولت‌ها و جوامع شرق آفریقا ایجاد کرده است.

به‌عنوان نمونه، گزارش وزارت خارجه آمریکا حاکی از آن است که فعالیت داعش در کنگو بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۱۰٪ افزایش داشته و اقدامات فرامرزی آن‌ها از خطرناک‌ترین پیامدهاست.

در همین زمینه، اتیوپی نمونه بارزی است؛ جایی که مقامات امنیتی از شناسایی ۸۲ عضو داعش که آموزش‌های خود را در پونتلند سومالی دریافت کرده بودند، خبر دادند. این افراد در عملیات‌های لجستیکی، مالی، اطلاعاتی و جذب نیرو در اتیوپی مشارکت داشتند.

در سطح سیاسی، فعالیت‌های داعش موجب تضعیف اقتدار دولت‌ها و سوءاستفاده از خلأهای امنیتی برای ایجاد ساختارهای جایگزین می‌شود؛ موضوعی که علاوه بر تخریب روند ملت‌سازی، ثبات منطقه را نیز به‌شدت تهدید می‌کند.