از نسل احرار جبل‌عامل

از نسل احرار کربلا
شیخ حر عاملی در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ در جبل‌‌عامل لبنان به دنیا آمد. خاندانش اهل علم و ادب و فقاهت بودند و به ‌نوشته شیخ عباس قمی، نسبشان به حر بن یزیدریاحی، شهید کربلا می‌رسید.
در کودکی به بیماری سختی دچار شد تا حدی که در بستر احتضار افتاده و بستگانش آماده عزاداری بودند. اما با عنایت ائمه اطهار(ع) شفا یافت.
ماجرا را خود چنین نوشته است: در بستر مرگ، بین خواب و بیداری، یکایک معصومین(ع) را دیدم و با آن‌ها گفت‌وگو کردم که در حقم دعا کردند: «خدایت شفا دهد و عمری دراز کنی. سپس کاسه‌ای به من دادند که نوشیدم و در همان حال خوب شدم و مرض به‌کلی زائل شد و نشستم. بستگانم از این حال در شگفت شدند...».

از جبل‌عامل لبنان تا مشهد ایران
شیخ حر عاملی تا ۴۰‌سالگی در جبل‌عامل زندگی کرد. اما سال ۱۰۷۳ق به عراق رفت و سپس برای زیارت امام رضا(ع) راهی ایران شد. زیارتی که او را تا آخر عمر، پابند اقامت در مشهدالرضا(ع) کرد. او پس از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان شد و به جایگاه شیخ‌الاسلامی خراسان رسید. در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشکیل داد و شاگردان فراوانی را تربیت کرد که شمار زیادی از آنان در زمره علما و فقهای ادوار بعدی هستند. اما شهرت شیخ در آثار مکتوب ماندگاری است که برجای گذاشت و خود نیز به نام نامدارترین اثرش، «صاحب وسائل» شناخته می‌شود.
شیخ در مدت اقامتش در مشهد، دو بار برای زیارت عتبات به عراق سفر کرد و یک‌بار نیز به اصفهان رفت تا به دیدار علامه مجلسی درآید و از او اجازه روایت بگیرد.

حرّیت در برابر بی‌ادبی سلطان!
شیخ حر عاملی در سفر به اصفهان از سوی علامه مجلسی به مجلس شاه سلیمان صفوی دعوت شد و در این مجلس شرکت کرد. شیخ آن‌گاه که به مجلس شاهی وارد شد، در پایین مجلس جای خالی نیافت و به رسم سنت رسول‌خدا(ص) که باید در جای خالی مجلس نشست، کنار متکای سلطان را خالی یافت. پس به بالای مجلس رفت و بدون اجازه سلطان همان‌جا نشست.
شاه سلیمان که در طرف دیگر متکا بر آن تکیه زده بود از این عمل شیخ حرعاملی ناخشنود شد و درصدد تحقیر این عالم ربانی برآمد. این بود که با بی‌ادبی خطاب به شیخ حر گفت: «شیخنا! فرق میان حر و خر چقدر است؟»
شیخ بدون هیچ تأمل و درنگی پاسخ داد: «یک متکا، فقط یک متکا!» پاسخی که تیزهوشی، حاضرجوابی، شوخ‌طبعی و آزادگی شیخ را با هم نشان می‌داد.

قاضی‌القضات خراسان
شاه سلیمان صفوی که در اولین برخورد با شیخ از شجاعت و حاضر‌جوابی او یکه خورده بود، به‌زودی از بی‌ادبی خود به یک عالم دینی شیعه که آوازه علمش به سراسر ایران رسیده بود، پشیمان شد. به‌ویژه اینکه چنین برخوردی ممکن بود جایگاه شاه را نزد علمای شیعه متزلزل کند. پس درصدد جبران برآمد و از شیخ برای سکونت در اصفهان دعوت کرد. 
اما شیخ که برای زیارت ثامن‌الائمه(ع) به ایران آمده بود، دل در گرو مشهدالرضا(ع) داشت. شاه سلیمان عذر شیخ در بازگشت به مشهد را پذیرفت و بنابراین او را قاضی‌القضات خراسان قرار داد و با تجلیل روانه‌اش کرد.
شیخ حر عاملی که تا آن روز از دستگاه شاهی و ریاست گریزان بود، در یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ تشیع و در حساس‌ترین نقطه ایران، یعنی خراسان که در معرض تهاجم ازبک‌ها بود، مسئولیت مهمی را پذیرفت تا در صحنه سیاست نیز دینش را به تشیع ادا کند.

صاحب وسائل
مهم‌ترین و مشهورترین اثر شیخ حر عاملی یعنی «تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة» یا به اختصار «وسائل الشیعة» از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است. این کتاب آن‌قدر مشهور است که شیخ به «صاحب وسائل» شناخته می‌شود.
خود در مقدمه كتاب می‌نویسد: «مدت‌ها از فكر و قلمم می‌خواستم و عزم و همتم را بر آن مى‌داشتم تا كتابى به نگارش درآورم كه در علم و عمل سرآمد و شامل احاديث مسائل شرعى و نصوص احكام فرعى باشد. احاديثى از كتاب‌هاى معتبر روايى كه علماى بزرگ ما تصريح به صحت و اعتبار آن‌ها كرده‌اند تا در مسائل شرعى هم پناهگاهى براى خودم باشد و هم مرجعى براى هدايت شيعه شود. امیدوارم من هم در ثواب هركس كه از نور آن بهره گيرد و با پرچم آن هدايت شود و از تابش خورشيدش بهره‌مند شود شريک باشم و چه گنجينه‌اى بزرگ‌تر از ثوابى كه تا روز قیامت ادامه يابد ان‌شاء‌الله».
وسائل الشيعه از معتبرترین جوامع روایی شیعه به شمار مى‌رود كه در قرون اخير نگاشته شده است. كتاب شامل ۳۶هزار روايت درباره احكام شرعى است كه شیخ روايات آن را از مجموعه‌هاى روايى معتبر شيعه برگرفته و طی ۲۰سال تدوین کرده است. شيخ فهرستى براى كتاب نگاشته که نامش را «من لا يحضره الإمام» نهاده است.
نخستین نسخه خطى وسائل‌الشیعه به خط مؤلف در سال ۱۰۷۲ همچنان موجود است و در كتابخانه آستان قدس رضوى نگهداری می‌شود. وسائل بعدها و برای نخستین بار با تصحیح شیخ فضل‌الله نوری به چاپ رسید.
اين كتاب از زمان نگارش تاکنون پيوسته مورد توجه علما و فقها بوده و از اركان اصلى استنباط احكام شرعى و اجتهاد در حوزه‌هاى علميه شيعه به شمار مى‌آيد. روايات وسائل‌الشیعه در تمام درس‌هاى خارج فقه نقل مجلس است و به آن‌ها استناد مى‌شود. شرح‌ها و تعليقه‌هاى فراوانى بر آن نگاشته شده و جالب اینکه نخستین آن‌ها توسط خود مؤلف نوشته شده است.
علامه امینی درباره اين كتاب مى‌فرمايد: «در هيچ كتاب رجال و تراجمى نامى از شيخ حر عاملى برده نشده مگر آنكه جملات مدح و ستايش فراوانى درباره كتاب گرانبهايش يعنى وسائل الشيعه آن را فراگرفته است».

غروب شیخ در جوار حرم مطهر
برادر شیخ درباره وفات او نوشته است: «در روز ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ ق، غروب خورشید فضیلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شیخ‌الاسلام والمسلمین، جانشین فقها و روات شیعه، سخنگوی هدایت امت و حیات شریعت، راستگو در روایات و نقل معجزات وسائل‌الشیعه، امام خطیب و شاعر ادیب، بنده حقیقی پروردگار بزرگ و بلندمرتبه، شیخ ابوجعفر محمد بن حسن حرعاملی واقع شد. او سفر کرده به سوی رحمت خدایش در جوار هشتمین امام شیعیان علی بن موسی‌الرضا(ع) است. برادر بزرگ من بود و من در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ایوان حجره‌ای در صحن روضه در کنار مدرسه میرزاجعفر دفن کردیم. او ۷۲ سال سن داشت».

خبرنگار: محمد ولیان‌پور