الحاد عملی و ماتریالیسم عملی؛ بررسی ریشه‌های دوگانگی ایمان و عمل در جوامع دینی
پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: پدیده الحاد عملی یا ماتریالیسم عملی، از مهم‌ترین چالش‌های دینداری معاصر است؛ جایی که باور به خدا در سطح ذهن و زبان حضور دارد اما در رفتار و سبک زندگی محو می‌شود. دکتر علی شهبازی در این گفت‌وگو، با تفکیک میان الحاد عملی و عمل‌گرا، به ریشه‌های دوگانگی میان ایمان و عمل پرداخته و نقش شکاف‌های نسلی، سبک زندگی مدرن، والدین و حتی استفاده ابزاری از دین را در تقویت این روند تحلیل می‌کند. او در نهایت مفهوم تازه‌ای با عنوان «خداناباوری دینی» را مطرح می‌کند که می‌تواند محور بحث‌های آینده باشد.
فرقه نیوز: لطفاً بفرمایید الحاد عملی چه تفاوتی با الحاد عمل‌گرا (Pragmatic Atheism) دارد؟
همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد، الحاد عملی با الحاد عمل‌گرا متفاوت است. الحاد عمل‌گرا یک مکتب فلسفی خاص است که به مسائل عملی بدون پذیرش مبانی دینی می‌پردازد. اما الحاد عملی نوعی خداناباوری رفتاری است؛ به‌طوری‌که شخص در ذهن خود به وجود خدا باور دارد، اما در سبک زندگی و رفتارهایش طوری عمل می‌کند که گویی خدا وجود ندارد. در واقع، خدا در زندگی عملی او غایب است. این وضعیت نباید با نفاق اشتباه گرفته شود. نفاق نوعی فریب‌کاری آگاهانه است، اما در الحاد عملی، فرد ممکن است صادقانه به خدا باور داشته باشد اما در عمل، آن باور را به کار نمی‌گیرد.
فرقه نیوز: چرا در جوامع دینی با پدیده‌ای مواجه هستیم که مردم به لحاظ نظری و زبانی خداباورند، اما در عمل نشانه‌ای از این باور دیده نمی‌شود؟
این دوگانگی اعتقاد و عمل پدیده‌ای است که باید به‌طور ریشه‌ای بررسی شود. چند عامل مهم در این زمینه وجود دارد:
اولاً، نباید بار مسئولیت را صرفاً بر دوش مفاهیم و تحولات مدرن انداخت. اینکه بگوییم مدرنیته باعث این اتفاق شده، نوعی سلب مسئولیت از نخبگان دینی و فرهنگی است.
ثانیاً، یکی از آسیب‌های جدی، گسترش افراطی انتظارات از دین است. برخی نخبگان دینی ممکن است ناآگاهانه رسالت اصلی دین را در سیاست منحصر کرده باشند. در این صورت، دین وارد بازی قدرت می‌شود و از محتوای اخلاقی و تربیتی خود فاصله می‌گیرد. این مسئله وقتی در آموزش رسمی یا رسانه‌ها تکرار شود، به دوگانگی میان اعتقاد و عمل دامن می‌زند.
ثالثاً، شکاف میان گفتمان دینی نخبگان و گفتمان روز جامعه بسیار مهم است. گفتمان، زبان و نظام ارزش‌ها و معناهای خاص خود را دارد. اگر گفتمان نخبگان دینی با گفتمان نسل‌های جدید هماهنگ نباشد، جوانان دیگر پیام دینی را درک نمی‌کنند. ذهن ممکن است به گفتمان سنتی وفادار بماند، اما عمل تحت تأثیر گفتمان مدرن قرار گیرد.
فرقه نیوز: وقتی از سبک زندگی غربی یا اسلامی صحبت می‌کنیم، نسل جدید اساساً این تقسیم‌بندی را درک نمی‌کند. چگونه باید این مسئله را تحلیل کرد؟
برای نسل جدید، مرز روشنی میان سبک زندگی غربی و اسلامی وجود ندارد. عرف آن‌ها با عرف ما متفاوت شده است. زبان ما از بستری برمی‌خیزد که برای آنان غریب است. اگر الهیات ما نتواند وارد گفتمان آن‌ها شود، فاصله‌ها بیشتر می‌شود. باید توجه داشت که تفاوت‌های گفتمانی فقط اختلاف در واژگان نیست، بلکه اختلاف در جهان‌بینی و سبک زندگی است.
فرقه نیوز: با توجه به این گسست‌ها، آیا می‌توان گفت سکولاریسم از درون جامعه دینداران در حال رشد است؟
بله. سکولاریزاسیون درون‌دینی به‌طور مشهودی در حال گسترش است، مگر آنکه نخبگان دینی به تفاوت‌های گفتمانی و شکاف‌های نسلی توجه نشان دهند. اگر این تفاوت‌ها نادیده گرفته شود، دین به‌تدریج از معنویت و اخلاق فاصله خواهد گرفت. اما اگر الهیات معاصر بتواند متناسب با شرایط جدید بازسازی شود، این روند کندتر خواهد شد.
فرقه نیوز: رفتار والدینی که خدا را باور دارند اما به ارزش‌های دینی پایبند نیستند، چه تأثیری بر ایمان نسل جدید دارد؟
رفتار والدین نقش اساسی در شکل‌گیری شخصیت فرزندان دارد. اگر والدین در گفتار مدعی ایمان باشند اما در عمل به آن پایبند نباشند، فرزندان این تناقض را درونی می‌کنند. در سنت دینی ما تأکید شده که تبلیغ واقعی، تبلیغ عملی است. اثر رفتار به‌مراتب بیشتر از سخن است. الحاد عملی می‌تواند از رفتار والدین به نسل بعد منتقل شود.
فرقه نیوز: آیا ممکن است دین در برخی موارد به ابزاری برای مشروعیت‌بخشی و کسب وجهه اجتماعی تبدیل شده باشد، بدون التزام واقعی به اخلاق دینی؟
پرسش بسیار مهمی است. انسان ذاتاً قدرت‌طلب است و از هر ابزار معتبری برای دستیابی به قدرت استفاده می‌کند. در دوره‌ای دین ممکن است ابزار مشروعیت و قدرت باشد، فردا ممکن است دموکراسی چنین جایگاهی داشته باشد. استفاده ابزاری از دین، خطری جدی برای سرمایه اجتماعی و معنوی دین است و به اعتماد عمومی ضربه می‌زند.
فرقه نیوز: در پایان به موضوعی اشاره کردید با عنوان خداناباوری دینی. این مفهوم چه معنایی دارد؟
این مفهوم بسیار چالش‌برانگیز و پارادوکسیکال است. فرد ممکن است در یک نظام دینی زندگی کند و نشانه‌های ظاهری دینداری را نیز داشته باشد، اما در باطن و عملکرد، به محتوای ایمان پایبند نباشد. من این نوع از خداناباوری را ذیل الحاد عملی می‌دانم.
در این مصاحبه، دکتر شهبازی ابعاد مختلف الحاد عملی یا ماتریالیسم عملی را با دقت تحلیل کردند و به تفاوت آن با الحاد عمل‌گرا، نقش گفتمان، شکاف‌های نسلی، نقش والدین، و استفاده ابزاری از دین پرداختند. وی همچنین به‌صورت اجمالی از مفهومی جدید با عنوان «خداناباوری دینی» نام برد که نیازمند بررسی بیشتر است.
