از دین تا سلامت؛ ارزیابی تأثیر انواع دینداری بر بهزیستی فردی
پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: سالها دین را عامل آرامش یا اضطراب، سلامت یا آسیب میدانستند. پژوهشگران روانپزشکی و جامعهشناسی دین، در ابتدا پرسش سادهای داشتند: «آیا دین برای سلامت مفید است؟» اما در دهه اخیر نگاه عوض شد:
پرسش دقیقتر این است که «چه نوع تجربه دینی، برای چه کسانی و در چه شرایطی مفید است؟»
این تغییر زاویه دید، ناشی از کمرونقی ادیان سنتی و الگوی دنیای مدرن در جهت دادن مردم به سوی شبه معنویتها بوده است. لذا اکنون میبینیم همه معنویتها و دینداریها، یکسان عمل نمیکنند. برخی ایمانها، آرامبخش و برخی اضطرابزا هستند.
هدف این یادداشت، مرور یافتههای جدید و ترسیم تصویری از «دینداری سالم» بر پایه شواهد علمی است.
یافتههای علمی جدید درباره دین و سلامت
مطالعات گسترده نشان میدهند بین ایمان و سلامت رابطهای مثبت اما پیچیده وجود دارد. افراد مذهبی در بسیاری از شاخصها، از سلامت روانی بهتر، امید بیشتر و حتی کاهش برخی بیماریهای مزمن برخوردارند. [1][2]
از سوی دیگر، اثر دین زمانی پایدار و مفید است که با معنا، محبت، و اخلاق پیوند خورده باشد. دینداری تحمیلی یا ترسمحور ممکن است نتیجه معکوس بدهد و اضطراب، احساس گناه یا طرد اجتماعی را افزایش دهد. [3]
اثرگذاری دین بر سلامت
پژوهشها نسبت به اثربخشی دین بر سلامت انسان چند مسیر اصلی را بیان کردهاند:
الف. رفتاری:
افراد متدیّن معمولاً کمتر سیگار و الکل مصرف میکنند، به خواب و تغذیه منظم توجه دارند، ورزش میکنند، در کارهای داوطلبانه و کمک به دیگران مشارکت دارند و در بحرانها تابآوری بالاتری نشان میدهند. مثلا در بحران کرونا، گروههای دینیِ متعادل نقشی چشمگیر در حمایت از بیماران، پخش غذا، و کاهش اضطراب اجتماعی ایفا کردند. اما برخلافِ گروههای دینیِ متعادل، جریانهای افراطی یا خرافی به گسترش ترس و بیاعتمادی دامن زدند[4].
ب. اجتماعی:
عضویت در اجتماعات دینی، احساس تعلق و حمایت روانی فراهم میکند.
ج. معنابخشی:
ایمان، به زندگی معنا و هدف میدهد و در برابر بحرانها تابآوری ایجاد میکند.
د. زیستی:
کاهش استرس مزمن میتواند فعالیت سیستم ایمنی را بهبود دهد. [1][5]
ویژگیهای دینداری سالم
پژوهشها نشان دادهاند آن نوع ایمان یا معنویتی که با سلامت ارتباط مثبت دارد، دارای ویژگیهای مشترکی است:
- درونیبودن و معناگرا بودن؛ باورها از درون فرد برخاسته باشند، با جستجوی معنا، نه برای امتیاز اجتماعی یا پاداش بیرونی.
- آرامشبخشی و امیدبخشی؛ دین/معنویت باعث کاهش اضطراب، القای امید و مقاومت در برابر استرس شود.
- اخلاقمحوری و عدالتخواهی؛ باورها و آموزهها به رفتارهای خوب، عدالتطلبی و همدلی فردی و اجتماعی تبدیل شوند.
- انعطاف و پرسشپذیری؛ بدون ترس از طرد شدن امکان بازاندیشی، شک و اصلاح وجود داشته باشد.
- پشتیبانی اجتماعی و تعامل جمعی؛ عضویت در جماعتی که تعامل حمایتی، همیاری و مشارکت دارد (نه تظاهر یا فشار اجتماعی).
- اجتناب از بار ترس، گناهانگاری یا خشونت معنوی؛ دین یا معنویت سالم نباید بر پایهٔ وحشت از کیفر دائم یا انکارِ ویژگیهای انسانی بنا شود.
این معیارها با آنچه در مرورهای علمی دین و سلامت آمدهاند سازگارند: مؤلفههایی چون مشارکت جمعی، رفتارهای سالم، حمایت اجتماعی، معنا و باورهای مثبت در مسیر میانجی تأثیر دین بر سلامت شناخته شدهاند.[2][5]
«دینداری سالم» در سنتها
با تکیه بر شاخصهای دینداری سالم که در بخش گذشته اشاره شد، میتوان ادیان و معنویتهای مختلف را از منظر سلامت روانی مقایسه کرد:
- ادیان ابراهیمی (اسلام، مسیحیت، یهودیت)
نقاط قوت:
ظرفیت بسیار بالا دارند؛ آموزههایی با تأکید بر خدا، عدالت، رحمت، اخلاق، عبادت جمعی، اجتماعات، تفسیر عقلانی از کتاب مقدس. همچنین آموزههای دعا، بخشش و امید، با سلامت روانی همبستگی دارند. [1][6]
چالشها یا محدودیتها:
در تفسیرهای خشک و ترسمحور، دین میتواند احساس گناه یا اضطراب ایجاد کند. ممکن است در برخی فرقهها یا تفسیرهای خشک و ترسمحور، بار گناه و قضاوت زیاد شود. فشار کنشگران مذهبی، عدم انعطاف، و تحمیل در برخی جوامع خطر ایجاد «واکنش منفی» وجود دارد.
در مسیحیت، نسخهای از «معنویت مسیحمحورِ محبتآمیز» موجود است، اما گرفتار مسئله تثلیث و جدایی عقل از ایمان میشود.
در اسلامِ اصیل، بهویژه در مکتب شیعه، هر چهار رکن (عقل، عشق، عدالت و معنویت درونی) همزمان حضور دارد.
- ادیان شرقی (بودایی، هندوئی، تائویی)
نقاط قوت:
تمرینات مراقبه، بخشش و آرامسازی ذهنی و تمرکز بر ذهنآگاهی و رهایی از وابستگیها، اثر آرامکننده قابلتوجهی دارد. [2]
چالشها یا محدودیتها:
ممکن است در برخی از آنها عنصر خداوند یا ارتباط شخص با متعالی کمتر برجسته باشد؛ در چنین معنویتهایی، جنبه اخلاق اجتماعی یا جماعتی ممکن است ضعیفتر باشد. در برخی شاخهها پیوند اجتماعی و مسئولیت اخلاقی جمعی کمتر دیده میشود.
در بودیسم، آرامش و شفقت پررنگ است، اما مفهوم خدا و غایتگرایی اخلاقی غایب است.
- معنویتهای نوپدید
نقاط قوت:
امکان انتخاب فردی، انعطاف زیاد و تمرکز بر رشد درونی و معنابخشی قابل توجه است؛ برای افرادی که دین رسمی نمیپذیرند، راهی مؤثر برای معناجویی سالم فراهم میکند. [3]
چالشها یا محدودیتها:
ضعف در ساختار جمعی، عدم پشتیبانی اجتماعی منسجم، خرافهگزینی یا ترکیب الگوهای ناهمگون میتواند به تضعیف معیارهای اخلاقی یا تفرق فردی منجر شود. همچنین ممکن است برخی آموزههای نوظهور با واقعیت زیستی سازگاری نداشته باشند، لذا خطر فروغلتیدن در خودمحوری، خرافه یا جدایی از واقعیت اجتماعی و اخلاقی وجود دارد.
این یافتههای علمی نشان میدهد که در هر مذهب، اگر ایمان با عقل، معنا، محبت و مسئولیت اجتماعی همراه شود، «دین سلامتبخش» شکل میگیرد. معنویت اسلامی نیز با تأکید بر عقلانیت، اخلاق، توحید، محبت، عدالت و پرسشگری، بیشترین سازگاری را با سلامت روان و رضایت از زندگی دارد. [1][6]
نتیجه نهایی
دین میتواند منبعی نیرومند برای سلامت جسم و روان باشد؛ اما فقط زمانی که: از درون و با آگاهی انتخاب شده باشد، امید و معنا را در دل انسان زنده کند، به اخلاق و عدالت اجتماعی بینجامد، و از تحمیل، ترس و نفرت دور باشد. اکنون در میان ادیان و آیینها، معنویت اسلامی عقلانی و اخلاقمدار، با تأکید بر توحید، محبت، عدالت و پرسشگری، بهترین مصداق عملی این معیارها است، اما هر آیین یا معنویتی که این ویژگیها را بتواند تحقق ببخشد، میتواند سلامتبخش روان باشد.
