پیوند الحاد علمی و الحاد عمل‌گرا در عصر جدید؛ آسیب‌شناسی و انگیزه‌ها

فرقه نیوز: برخی از چهره‌های شاخص الحاد علمی «Scientific Atheism» مانند «ریچارد داوکینز» (Richard Dawkins)، «سم هریس» (Sam Harris)، و دیگران، صرفاً در چارچوب علمی فعالیت نمی‌کنند. بلکه گاهی به‌گونه‌ای سخن می‌گویند که دین را منبع خشونت، جنگ، رکود عقلانیت و... می‌دانند؛ این نوع نگرش به نظر می‌رسد رنگ و بوی الحاد عمل‌گرا «Pragmatic Atheism» دارد. چطور است که برخی از مدافعان الحاد علمی، در عین حال به الحاد عمل‌گرا نیز می‌پردازند؟ آیا این دو قابل جمع هستند؟

حقیقت آن است که پرچم‌داران امروز الحاد، غالباً همان چهره‌هایی‌اند که هم در الحاد علمی «Scientific Atheism» فعال‌اند و هم در الحاد عمل‌گرا «Pragmatic Atheism». چهار چهره مشهور یعنی «ریچارد داکینز» (Richard Dawkins)، «دنیل دنت» (Daniel Dennett)، «سم هریس» (Sam Harris) و «کریستوفر هیچنز» (Christopher Hitchens) که گاهی به آنها چهار سوارکار الحاد نوین «Four Horsemen of New Atheism» نیز گفته می‌شود، نه تنها با تکیه بر داده‌های علمی، دین را زیر سؤال برده‌اند، بلکه از منظر کارکردگرایانه نیز، دین را منبع آسیب‌های اجتماعی معرفی کرده‌اند.

فرقه نیوز: این افراد هم در سطح نظری فعال‌اند و هم در سطح اجتماعی؟

دقیقاً. به عنوان مثال، کتاب «The God Delusion» اثر «داکینز»، اگرچه از چارچوب زیست‌شناسی تکاملی «Evolutionary Biology» بهره می‌گیرد، اما چند فصل آن به ارزیابی اجتماعی دین اختصاص دارد. داوکینز معتقد است دین عامل جنگ‌ها، سرکوب زنان، تخریب آموزش، و مانع پیشرفت عقلانیت است. این نگاه، مشخصاً الحاد عمل‌گرا «Pragmatic Atheism» است.

دلیل این ترکیب هم روشن است: الحاد فلسفی و کلاسیک «Philosophical Atheism» مخاطب محدودی دارد؛ مخاطبانی که اهل فلسفه‌اند و درگیر مباحث انتزاعی. حتی بسیاری از دانشمندان هم علاقه‌مند به ورود به مباحث پیچیده فلسفی نیستند. الحاد فلسفی اگرچه عمق و سابقه زیادی دارد، ولی، چون بحث‌های آن تخصصی و انتزاعی است، تأثیر اجتماعی محدودی دارد. به همین دلیل، پس از عقب‌نشینی برخی از چهره‌های برجسته الحاد فلسفی مانند «آنتونی فلو» (Anthony Flew)، نوبت به الحاد علمی «Scientific Atheism» رسید. در این مرحله، ملحدان تلاش کردند از جذابیت و عمومیت علم برای تقویت گفتمان الحادی استفاده کنند. اما الحاد علمی نیز به‌مرور با دو چالش اساسی مواجه شد: نخست، تخصصی بودن مباحث فیزیکی، زیستی یا علوم شناختی که باعث می‌شد عموم مردم نتوانند به‌راحتی با آن ارتباط بگیرند؛ دوم، واکنش انتقادی خود دانشمندان علمی نسبت به پیوند الحاد و علم؛ اینکه از علم، الحاد خارج نمی‌شود!

اینجا بود که گفتمان الحاد عمل‌گرا «Pragmatic Atheism» جایگاه ویژه‌ای یافت. چون این رویکرد نه بر استدلال‌های نظری، بلکه بر آثار اجتماعی و تاریخی دین تمرکز دارد، آثاری، چون خشونت، جنگ، فقر، و تبعیض. این مفاهیم برای مخاطب عام قابل لمس‌تر است. مردم ممکن است درباره «داروینیسم» نظری نداشته باشند، اما وقتی از ظلم دینی یا جنگ‌های مذهبی می‌شنوند، واکنش نشان می‌دهند. این دقیقاً همان نقطه‌ای است که جناب‌عالی فرمودید: چرا ملحدان علمی، به‌رغم تخصص خود، در آثارشان از ادبیات الحاد عمل‌گرا نیز بهره می‌برند؟ پاسخ روشن است؛ زیرا این ترکیب تأثیرگذارتر است.

فرقه نیوز: می‌توان گفت که اینها با یک استراتژی چندلایه پیش می‌روند؟

دقیقاً. استراتژی ملحدان نوین، ترکیب الحاد علمی «Scientific Atheism» و الحاد عمل‌گرا «Pragmatic Atheism» است. ابتدا با اتکای به علم، باور‌های دینی را به چالش می‌کشند؛ سپس از جنبه کارکردی، دین را منبع خشونت، سرکوب و عقب‌ماندگی معرفی می‌کنند. این ترکیب، عملاً هم مخاطب نخبگانی دارد و هم مخاطب عمومی.

فرقه نیوز: آیا الگویی هم در مقابل این جریان وجود دارد؟

بله، در سنت دینی خود ما، نوعی «Pragmatic Theism» یا «ایمان عمل‌گرا» وجود دارد. ما در لسان قرآن و بیانات اهل بیت می‌بینیم که گاهی در برابر مخالفان بر آثار مثبت دینداری دست می‌گذارند و تاکید بر عقلانیت عملی در سبک زندگی دینی دارند. در غرب هم کسانی مانند پاسکال در دوره‌های میانی و در قرن بیستم، فیلسوفان پراگماتیست مانند «ویلیام جیمز» (William James) در آمریکا، بر آثار مثبت ایمان در زندگی انسان تأکید می‌کردند. آنها به‌جای ورود به مباحث نظری سنگین، بر این نکته پا می‌فشردند که ایمان چگونه امید، اخلاق، آرامش و نظم اجتماعی ایجاد می‌کند. در نقطه مقابل، ملحدان عمل‌گرا این استدلال را برعکس می‌کنند و می‌گویند دین مایه جنگ، جهل و تبعیض است. این همان جبهه تقابلی است که باید با آن مواجهه‌ای هوشمندانه و چندبعدی داشت.

فرقه نیوز: جمع‌بندی پایانی شما چیست؟

الحاد نوین، با بهره‌گیری از علم و کارکردگرایی اجتماعی، به دنبال حذف دین از سپهر عمومی است. ملحدانی که زمانی فقط استدلال می‌آوردند، حالا دغدغه گفتمان‌سازی و سیاست‌ورزی هم دارند. پرداختن آنها به «الحاد عمل‌گرا» نه از سر اتفاق، بلکه ناشی از راهبردی است که برای تأثیرگذاری حداکثری بر افکار عمومی اتخاذ کرده‌اند. آنها با درک محدودیت‌های الحاد فلسفی و علمی، به حوزه کارکرد‌های اجتماعی دین ورود کرده‌اند تا بتوانند تصویری منفی، فراگیر و تأثیرگذار از ایمان ارائه دهند. ما نیز باید با شناخت ابعاد نظری و عملی این جریان، مواجهه‌ای متناسب و چندلایه داشته باشیم.