وقتی شاعر روس شیفته قرآن شد
پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: تأثیر قرآن کریم تنها به شاعران عرب و مسلمان محدود نمیشود، بلکه بسیاری از روسها نیز از آیات آن برای مضامین اشعار خود الهام گرفتهاند و حتی در بسیاری از ابیات از آن تقلید کردند. این امر در آثار شاعر مشهور روسی، الکساندر پوشکین، که از نظر فرهنگی، هنری و معنوی تحت تأثیر شرق عربی قرار گرفته بود، به وضوح مشهود بود.
مکارم الغمری در کتاب خود با عنوان «تأثیرات عربی و اسلامی در ادبیات روسیه» اشاره میکند که الکساندر پوشکین (۱۷۹۹-۱۸۷۳م) در صدر شاعران روسی است که از قرآن و سیره پیامبر الهام گرفتهاند. اشعار او با عنوان «نگاهی اجمالی به قرآن» که در سال ۱۸۲۴م سروده شده است، جایگاه مهمی در میان آثار ادبی روسیه دارد که از میراث معنوی و اسلامی و سیره پیامبر(ص) الهام گرفته است. این اشعار دلیل قاطعی بر توانایی ارزشهای قرآنی در عبور از افقهای زمان و مکان و نفوذ به روح افرادی است که به عظمت قرآن اعتقادی ندارند.
تأثیر معنوی قرآن کریم بر پوشکین
این اشعار نقش مهمی را که قرآن در رشد معنوی پوشکین ایفا کرده است، منعکس میکنند. الغمری به نقل از چرنیایف، منتقد روسی در کتاب خود با عنوان «پیامآور پوشکین در اثرش، نگاهی اجمالی به قرآن» میگوید: «قرآن اولین انگیزه را به بیداری مذهبی پوشکین داد و اهمیت زیادی در زندگی درونی او داشت. علاوه بر این، قرآن اولین کتاب دینی بود که تخیل شاعر پوشکین را به خود جلب کرد و او را به سمت دین اسلام سوق داد.»
«نگاهی اجمالی به قرآن» شامل ۹ قصیده بدون عنوان است که به ترتیب شماره فهرست شدهاند. به گفته الغمری، پوشکین در قصیده اول از سورههایی الهام گرفته است که به جنبههایی از زندگی حضرت محمد(ص) میپردازند، که به شکل ویژه مورد توجه شاعر روس قرار گرفته است.
تأثیر پذیری پوشکین از سوره ضحی
قصاید «نگاهی اجمالی به قرآن» از نظر طول و وزن متفاوت هستند و با آیات قرآنی که پوشکین از آنها اقتباس کرده و اشعار خود را بر اساس آنها سروده است، مطابقت دارند. نعمات عبدالعزیز طه، در مقاله خود با عنوان «تأثیر اسلام بر ادبای روسی... الکساندر پوشکین، میخائیل لرمونتوف، لئو تولستوی و ایوان بونین»، میگوید: در بخشی از قصیده اول، او سوگند قرآنی را در چندین بیت مانند «سوگند به ستاره» تقلید کرده است.
عبدالعزیز طه یادآور شده که پوشکین از سوره ضحی، به ویژه از مضامین پریشانی پیامبر(ص) هنگامی که وحی برای مدتی قطع شد، الهام گرفته است، وقفهای که در طول مدت آن بیسابقه بود. خداوند متعال در آیات ۱ تا ۳ این سوره میفرماید: «سوگند به روشنایی صبح(۱) و سوگند به شب هنگامی که تاریکی آن را فرا میگیرد(۲) پروردگارت تو را رها نکرده و بر تو خشم نگرفته است(۳).»
محمد الصابونی در کتاب «صفوة التفاسیر» تفسیری از این سه آیه مطابق تفسیر مفسران اولیه ارائه میدهد، که در آن خداوند متعال به زمان ضحی که آغاز روز است و خورشید از آن طلوع میکند، سوگند یاد میکند و به شب که تاریکی آن شدت میگیرد و همه چیز را در بر میگیرد، سوگند یاد میکند.
طبق تفسیر ابن کثیر، این سوگندی است از جانب خدا، به صبح و نوری که در آن قرار داده است، و به شب هنگامی که خاموش و تاریک میشود، و این گواه قدرت اوست. اما «پروردگارت تو را رها نکرده و دشمن نداشته است»، یعنی ای محمد، پروردگارت تو را رها نکرده است، از زمانی که تو را برگزیده است، و از زمانی که تو را دوست داشته، دشمنت نداشته است. این پاسخی است به مشرکان است هنگامی که گفتند: «پروردگارش او را رها کرده است»، و این جواب قسم است.
به گفته طه، پوشکین این مفهوم را در بخشی از قصیده اول تکرار میکند و میگوید:
قسم به زوج و فرد
قسم به شمشیر و به نبرد برای حقیقت
قسم به ستارگان و صبح
قسم به نماز عشاء
نه، من با تو خداحافظی نکردم.
پوشکین در پایان قصیده به قسمتی میرسد که به آیه نهم سوره ضحی اشاره دارد، جایی که خداوند میفرماید: «آیا تو را یتیم نیافت و پناه نداد؟ (۶) و تو را گمراه یافت و هدایت کرد. (۷) و تو را فقیر یافت و غنی ساخت. (۸) پس به یتیم ستم مکن. (۹)»
صابونی در تفسیر این آیه میگوید که خداوند نعمتهای خود را که در کودکی به پیامبر ارزانی داشته بود، به او یادآوری میکند تا او پروردگارش را شکر کند. خداوند فرمود: «آیا تو ای محمد، در کودکی یتیم نبودی و خداوند تو را در پناه عمویت ابوطالب قرار داد و او تو را به فرزندی پذیرفت؟»
وقتی خداوند این سه نعمت را برشمرد، در مقابل آن به او سه فرمان داد، از جمله اینکه یتیم را تحقیر نکند و بر مالش دستدرازی نکند، زیرا او (حضرت محمد) یتیم بود و خداوند او را پناه داد. همچنین به او دستور داد که سائل را سرزنش نکند و نعمتها و الطاف الهی را برای مردم بازگو کند.
شاعر در ادامه ابیات قصیده اول خود با ذکر معانی این آیات میگوید:
«پس چه کسی شامل مراقبت من میشود؟
و آرامش بر او نازل شد.
و من او را از آزار و اذیت شدید محافظت کردم.
من یتیمان را دوست دارم، و قرآنم را
و به موجودات لرزان مژده بده.»
آیات سوره ضحی به وضوح تأثیر قرآن بر پوشکین و آشنایی او با داستانهای آن را نشان میدهد.
اقتباس از داستان پنهان شدن پیامبر در غار
پوشکین در ادامه به اقتباسهای خود از قرآن کریم میپردازد و در میانه قصیده به داستان خروج پیامبر به همراه ابوبکر از مکه به مدینه اشاره میکند که در آیه ۴۰ سوره توبه آمده است، جایی که میفرماید: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا ۖ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَىٰ ۗ وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»: اگر پیامبر را یاری ندهید، یقیناً خدا او را یاری می دهد؛ چنان که او را یاری داد هنگامی که کافران از مکه بیرونش کردند در حالی که یکی از دو تن بود، آن زمان هر دو در غار [ثور نزدیک مکه] بودند، همان زمانی که به همراهش گفت: اندوه به خود راه مده خدا با ماست. پس خدا آرامش خود را [که حالت طمأنینه قلبی است] بر پیامبر نازل کرد، و او را با لشکریانی که شما ندیدید، نیرومند ساخت، و شعار کافران را پست تر قرار داد، و شعار خداست که شعار والاتر و برتر است؛ و خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است.
صابونی در تفسیر این آیه میگوید: یعنی اگر شما پیامبر را یاری نکنید، خداوند او را یاری کرده است، در حالی که دومین نفر از آن دو نفر بود، و هیچ یاوری نداشت، هنگامی که از مکه به مدینه هجرت کرد، در حالی که پیامبر نزد ابوبکر در کوه ثور پنهان شده بود، و در آن زمان پیامبر برای اطمینان خاطر و تسلی خاطر همراهش به او گفت: «نترس، زیرا خدا با ماست.» پس خداوند آرامش و اطمینان خاطر را بر پیامبرش نازل کرد و او را با سربازانی از جانب خود و فرشتگانی که در غار از او محافظت میکردند، تأیید و تقویت نمود و کلمه شرک را پست و حقیر و کلمه توحید را غالب و آشکار قرار داد.
پوشکین اشعار خود را بر اساس معانی این آیه بنا نهاده است:
«ای کسی که در سایه آرامش ساکنی،
از شدت عشق سرش را داخل بردم
و من او را از تعقیب شدید پنهان کردم
مگر من نبودم که در یک روز گرم تابستان تو را سیراب کردم؟
با آبهای کویر؟
مگر زبانت را به تو ندادم؟
قدرتی عظیم بر عقلها؟
پس استوار باش و از فریب و نیرنگ بیزار باش.
بازآفرینی ارزشهای قرآنی در قالب شعر
به گفتهی الغمری در کتابش که پیشتر ذکر شد، کتاب «نگاه اجمالی به قرآن» ترکیبی از اشعار موضوعی و ذاتی است. این اثر تقلید به معنای مستقیم کلمه نیست. ارزشهای قرآنی که در این اشعار وجود موضوعی پیدا میکنند، از طریق جنبه ذاتی هنرمند در امضای هنری او، سبک شعری متمایز، رویکرد و دیدگاههای هنریاش منعکس میشوند.
به عبارت دیگر، وقتی پوشکین «ارزش اخلاقی» قرآنی را نقل میکند، آن را از متن قرآن استخراج میکند تا آن را از طریق «خود» درونی خود و از طریق عناصر هنریاش دوباره تجسم بخشد.
پوشکین در اشعار خود به تسلسل «مفاهیم اخلاقی» موجود در قرآن پایبند نیست. بلکه ممکن است معانی سورههای مختلف را در یک قصیده واحد ترکیب کند، همانطور که در قصیده اول این کار را انجام داد. به گفته الغمری، این معانی جمع بین تصویرسازی شاعرانه با معنای استعاری است که شاعر در نظر دارد و میخواهد به خوانندگان القا کند.
تلاوت قرآن کریم توسط پوشکین
پوشکین اگر با ترجمههای فرانسوی و روسی قرآن کریم و تفاسیر آن آشنا نبود، نمیتوانست این آیات را در اشعار خود تقلید کند، زیرا عبرتها و داستانهای پیامبران در قرآن، گفتمان فلسفی و اعتقادی پوشکین را تحت تأثیر قرار داده و حتی بر آن تأثیر گذاشته است، همانطور که ناظم مجید الدیراوی در مقاله خود با عنوان «ترجمه معانی قرآن به زبان روسی و تأثیر آن بر پوشکین و معاصرانش» اشاره میکند.
به گفته الدیراوی، پوشکین دو ترجمه قرآن کریم، یکی به زبان روسی توسط میخائیل ویرووکین و دیگری به زبان فرانسوی توسط آندره دو رویر را با دقت مطالعه کرد. او همچنین شاید با اشعار «دیوان شرقی» اثر نویسنده آلمانی، یوهان گوته آشنا بوده باشد، که در نقل قولهای خود از قرآن کریم، معلقات عربی و قصاید شاعران مسلمان و اشعار صوفیانه، و همچنین داستانهای «هزار و یک شب» و آنچه از آلمانی از آثار مربوط به زندگینامه پیامبر اکرم(ص) و دین اسلام ترجمه شده بود، از نویسندگان روس پیشی گرفته بود.
پوشکین از ترجمه ویرووکین، آیاتی از سورههای بقره، کهف، مریم، طه، حج، نور، احزاب، محمد، فتح، قیامت، عبس، تکویر، فجر، بلد و ضحی را نقل کرده و داستانها، موعظههای هدفمند و درسهای حکیمانهای را به عاریت گرفته است.
مالک صقور در پژوهش خود با عنوان «پوشکین و قرآن» اشاره میکند که پوشکین اولین بار قرآن را زمانی که در روستای «میخائیلوفسکی» در تبعید بود، خواند و این موضوع را در شعر «حفاره» نیز آورده است:
«در غار مخفی
در روز فرار
من آیات شاعرانه قرآن را میخوانم
ناگهان، فرشتگان ترسهایم را آرام کردند.
آنها برای من تعویذ و دعا آوردند.»
پوشکین به خواندن قرآن اکتفا نکرد، بلکه وقتی در جنوب روسیه بود و در سفرش به منطقه ارزروم نیز درخواست کرد که به تلاوت قرآن گوش دهد.
پوشکین همچنین زندگینامه حضرت محمد(ص) را خواند و سعی کرد همه چیز را در مورد ایشان بیاموزد و شخصیت او را بسیار تحسین میکرد. او در طول اقامتش در شهر کیشینوف، یک دوست یونانی داشت که به زبانهای ایتالیایی و فرانسوی مسلط بود و عربی را به خوبی صحبت میکرد. به گفته صقور، حروف عربی و توضیحات آنها در نسخههای خطی پوشکین یافت شده که تأیید میکند پوشکین تلاش کرده است عربی را از دوستش بیاموزد.
