گونه‌شناسی الحاد و بازشناسی الحاد عمل‌گرا در عصر جدید
پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: در روزگار معاصر، پدیده الحاد دیگر صرفاً یک بحث نظری در حوزه فلسفه یا الهیات نیست، بلکه به جریانی چندوجهی و تأثیرگذار در عرصه‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی بدل شده است. فهم دقیق گونه‌های مختلف الحاد و تمایز میان آنها برای تحلیل تحولات فکری و فرهنگی جهان امروز ضرورتی انکارناپذیر دارد.
در گفت‌وگوی پیش‌رو با حجت الاسلام دکتر محمد جعفری، دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، به بررسی سه گونه شاخص از جریان‌های الحادی پرداخته شده است: الحاد فلسفی، الحاد علمی و الحاد عمل‌گرا. وی ضمن تبیین مبانی فکری و روش‌شناختی هر یک، به تفاوت‌های بنیادین میان آنها اشاره می‌کنند و نشان می‌دهند که چگونه «الحاد عمل‌گرا» در دوران کنونی، از یک موضع صرفاً فکری فراتر رفته و به پروژه‌ای اجتماعی و فرهنگی برای حذف دین از سپهر عمومی تبدیل شده است.
فرقه نیوز: لطفاً ابتدا تصویری کلی از فضای الحاد در دوران معاصر برای مخاطبان ترسیم بفرمایید.
بسم‌الله الرحمن الرحیم. در فضای معاصر، ما با سه گونه شاخص از جریان‌های الحادی روبه‌رو هستیم: الحاد فلسفی، الحاد علمی، و الحاد عمل‌گرا. هرکدام از این جریان‌ها با رویکرد، هدف و روش‌شناسی خاص خود، به مواجهه با دین و باور‌های دینی می‌پردازند.
فرقه نیوز: درباره الحاد فلسفی توضیح بیشتری می‌فرمایید؟
بله. الحاد فلسفی که به آن «Classical Atheism» یا «Philosophical Atheism» هم گفته می‌شود، قدمتی دیرینه دارد و در سنت‌های فلسفی غربی و اسلامی حضور داشته است. این جریان در دو حوزه سلبی و ایجابی فعال بوده؛ یعنی از یک سو، در پی ابطال استدلال‌های خداباوران است (رویکرد سلبی) و از سوی دیگر، به دنبال ساخت استدلال‌هایی برای نفی خدا (رویکرد ایجابی) است. از قرن بیستم به‌بعد، جنبه ایجابی آن تقویت شد و تلاش کردند بی‌خدایی را عقلانی و مستدل جلوه دهند.
فرقه نیوز: درباره الحاد علمی نیز بفرمایید؟
گونه دوم «Scientific Atheism» یا الحاد علمی است. این جریان تلاش می‌کند از داده‌های علوم تجربی مانند زیست‌شناسی، فیزیک (چه کلاسیک، چه نسبیت و چه کوانتومی)، و علوم شناختی استفاده کند تا باور به خدا را به‌مثابه فرضی زائد یا مضر معرفی کند. از آغاز دهه ۲۰۰۰ میلادی، این جریان به رهبری چهره‌هایی مانند ریچارد داکینز «Richard Dawkins»، دنیل دنت «Daniel Dennett»، سم هریس «Sam Harris» و کریستوفر هیچنز «Christopher Hitchens» اوج گرفت.
فرقه نیوز: تفاوت الحاد عمل‌گرا با این دو جریان در چیست؟
سومین گونه، «Pragmatic Atheism» یا الحاد عمل‌گراست. تفاوت اساسی این جریان با دو گونه پیشین در این است که تمرکز آن نه بر صدق و کذب باور‌های دینی، بلکه بر پیامدهای عملی و اجتماعی دین است. در واقع، الحاد عمل‌گرا نه‌تنها تلاشی برای استدلال‌سازی علیه خدا نمی‌کند، بلکه حتی ممکن است در مقام نظر بی‌طرف یا ندانم‌گرا باشد. ولی معتقد است که دین به‌لحاظ عملی برای جامعه مضر است؛ موجب خشونت، تبعیض، فقر و سرکوب آزادی شده است. این رویکرد به‌جای ارزیابی معرفتی، دست به ارزیابی کارکردی می‌زند.
فرقه نیوز: آیا اصطلاحاتی مشابه با الحاد عمل‌گرا وجود دارد که ممکن است با آن خلط شود؟
بله، بسیار مهم است که مرز الحاد عمل‌گرا را با دو مفهوم دیگر روشن کنیم. اول، «Practical Materialism» یا ماتریالیسم عملی است. این اصطلاح شامل افرادی می‌شود که ممکن است باور دینی داشته باشند، اما در سبک زندگی، کاملاً مادی‌گرایانه و غیردینی عمل کنند. یعنی عملاً دینداری آنها در رفتارشان انعکاسی ندارد.
دوم، «Apatheism» یا بی‌تفاوتی دینی است. این افراد نه به‌دنبال اثبات وجود خدا هستند، نه انکار آن. اصلاً این مسائل را بی‌اهمیت می‌دانند. برای آنها وجود یا عدم وجود خدا دغدغه نیست. بر خلاف این، الحاد عمل‌گرا کاملاً فعال، دغدغه‌مند و مروج حذف دین از سپهر عمومی است.
فرقه نیوز: پس آیا می‌توان گفت که ملحدان عمل‌گرا در گفتمان‌سازی و اثرگذاری اجتماعی هم نقش دارند؟
دقیقاً. یکی از ویژگی‌های بارز این جریان، رویکرد تبلیغی و گفتمان‌سازانه آن است. آنها صرفاً افراد بی‌دین نیستند، بلکه مبلغ و مروج بی‌دینی هستند. هدف آنها روشنگری به‌زعم خودشان، و برافکندن ساختار‌های دینی از جامعه است.
فرقه نیوز: در پایان، اگر بخواهید یک جمع‌بندی داشته باشید، چه می‌فرمایید؟
الحاد عمل‌گرا گونه‌ای خاص از بی‌خدایی است که نه به‌دنبال اثبات نظری بی‌خدایی است و نه صرفاً به نفی استدلال‌های دینی می‌پردازد؛ بلکه با تمرکز بر آثار عملی دین، در پی حذف آن از زندگی اجتماعی و فردی بشر است. این جریان را باید به‌مثابه پروژه‌ای اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی تحلیل کرد و از مفاهیم مشابه تفکیک نمود.
