نقد مدیتیشن در یوگا از منظر انسانشناسی و معرفتشناسی اسلامی
پایگاه خبری تحلیلی فرقه نیوز: مدیتیشن در مکتب فلسفی یوگا، فرایندی ذهنی برای رسیدن به حالت آرامش و شناخت «خود برتر» است؛ با این حال، بر اساس کلام اسلامی این حالت، فاقد اعتبار معرفتی و جهت عبادی الهی است. (1) این پژوهش با تحلیل فلسفی و معرفتی، نشان میدهد که پایههای مدیتیشن بر مبانی غیرتوحیدی در سنت هندو بنا شده و از نظر معرفتشناسی اسلامی، به جای ارتقاء روح، موجب دوری از حقیقت عبودی میشود.
۱. مقدمه
یوگا، مکتبی فلسفی با ریشه در اندیشههای ودایی و اوپانیشادی است که هدف آن رهایی از چرخه تولد و مرگ (سمساره) با دستیابی به آتمن، آگاهی خالص درون، میباشد. (2) در سنت اسلامی، «آگاهی ناب» ملازم با حضور قلبی در برابر خالق و حالت عبادی است، نه انقطاع از جهان به قصد سکوت ذهن. (3)
۲. مبانی هستیشناختی مدیتیشن در یوگا
فلسفه یوگایی براساس وحدت وجود هندو (برهمن–آتمن) شکل گرفته است. جهان در نظر آنان «مایا» یعنی سایهای از حقیقت آگاهی مطلق است. (4)
اسلام در مقابل، بر تمایز خالق و مخلوق و نفی هر گونه اتحاد وجودی تأکید دارد و قرب معنوی را در دوام دوگانگی عبد و رب میبیند. (5)
۳. انسانشناسی یوگایی در برابر انسانشناسی اسلامی
در یوگا، انسان موجودی الهی در زندان بدن است که باید از طریق مدیتیشن به ماهیت آگاهی مطلق بازگردد. اما در انسانشناسی اسلامی، انسان مسئول، مکلف و دارای اراده است. سالک حقیقی در اسلام با تقوا و عمل صالح به کمال میرسد، نه با فنّی برای انقطاع ذهنی. (6)
۴. نقد معرفتشناختی مدیتیشن
در متون یوگایی، معرفت حاصل از مراقبه نوعی شهود به ذات الهی تلقی میشود که عقل و وحی را بینیاز میسازد. (7) از دیدگاه اسلام، اعتبار هر شهود، مشروط به مطابقت با عقل و شرع است و مکاشفات غیرشرعی، وهم نفسانی محسوب میشوند. (8) ملاصدرا نیز تصریح میکند: «معرفت عرفانی حقیقی، تابع تزکیه شرعی و عقلانی است.» (9)
۵. تمایز ذکر اسلامی و مدیتیشن شرقی
ذکر اسلامی، یاد خداوند با قصد قربت است و غایت آن، آرامش قلبی و هدایت است: ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب؛ در مقابل، مدیتیشن یوگایی به دنبال خاموشی ذهن و تجربه آگاهی بینام است. (10) از اینرو، ذکر اسلامی از سنخ عبادت است ولی مدیتیشن از سنخ تمرین روانی و شیطانی. (وسوسههای شیطان در ذهنی که خاموش باشد و تفکر در امر پروردگار نداشته باشد، حتمی است.)
۶. پیامدهای روانی و اجتماعی
مدیتیشن اگرچه کاهش اضطراب موقت دارد، اما به دلیل تهی بودن از جهت الهی، در بلندمدت ممکن است به خلأ معنایی و فردگرایی (انزوا گرایی) بینجامد. (11) پژوهشهای روانشناسی اسلامی این نوع آرامش را «آرامش منفعل» مینامند که ثبات ارزشهای اخلاقی را تضعیف میکند. (12)
۷. نتیجهگیری
یوگا و مدیتیشن مبتنی بر انسانمحوری و وحدت وجود غیرشخصیاند؛ از نظر اسلام، تجربه معنوی مشروع فقط در قالب عبادتی توحیدی محقق میشود. بنابراین، مدیتیشن یوگایی نهتنها جایگزین عبادت نیست بلکه مانع معرفت خداوند میگردد. (13)
منبع: فرقه پژوهی
