اصلی‌ترین کانون غلو در شیعه
به گزارش فرقه نیوز؛ فرقه کیسانیه به چند علت جایگاه ویژه‌ای در تاریخ اندیشه دینی
- اسلامی دارد: نخستین فرقه‌ای است که در قرن نخست هجری به حوادث جهان
اسلام پای نهاد؛ نخستین فرقه‌ای است که ایده «مهدی منتظر» را پرورش داد؛ از
اصلی‌ترین کانون‌هایی است که غلو از آن شاخه گرفت. اما انواع منابعی از
شرح‌حال‌ها تا دفترنگاری‌ها و کتاب‌های تاریخ و عقاید و جغرافیا انساب و
لغت و سفرنامه‌ها – با رویکردهای متفاوت‌شان به این فرقه پرداخته‌اند، اما
نوعا چیزی بیش از انبوهی از اطلاعات پراکنده و نامرتب به دست نمی‌دهند.
گاهی نیز، در خلال این اطلاعات، گرایش‌های دینی شخصی دراین امور وارد شده
است. در بیشتر موارد، کیسانیه شبیه قالب جامدی به نظر می‌آید که بی‌هیچ
سروکاری با واقعیت حیات و پویایی خود را دارد. در برخی از این گزارش‌ها
عقاید کیسانیه بسیار انعطاف‌پذیر و نامرتبط با واقعیت‌های تدریجی زمانی
عرضه شده است.
اما کتاب پیش‌رو، تلاشی است جهت استفاده از همه اطلاعاتی که در منابع- اعم
از خطی و چاپی- در اختیار بوده است- و تا جایی که امکان داشته- با غربال
کردن اطلاعات و جدا کردن موارد جانبدارانه از موارد قابل اعتماد و به کار
گرفتن و طبقه‌بندی زمانی آنها برای رسیدن به تاریخ فکری و عقیدتی
پله‌پله‌ای که بتوان در آن خط سیر عقاید این فرقه را در مراحل گوناگون
بازشناخت.
چنان که در خود این اثر پیداست، یافتن این خط سیر، خود مبتنی به شناخت
رابطه آن با واقعیت تاریخی پیرامونش، از زمان پیدایش در جنبش مختار در کوفه
در 66 ه ق است. رابطه‌ای که بی‌شک در روند تحول عقاید شیعیان- به طور عام-
و در فعالیت‌های تبلیغی و در موضع‌گیری‌شان در قبال حکومت پیامدهایی داشت.
به نظر می‌رسد، روشن کردن روند مراحل تاریخی عقاید کیسانیه مهم‌ترین کاری
بود که این پژوهش می‌تواند انجام دهد. برای همین بخش زیادی از کتاب به این
مهم اختصاص یافته و بسیاری از پرسش‌ها در همین چارچوب پاسخ داده شده است.
البته برخی از این پرسش‌ها را نمی‌توان با اطلاعاتی که در اختیار داریم
پاسخ دهیم، برای همین به زعم مولف در نبود شواهد، گریزی از حدسیات منطقی و
معقول نیست.
بخشی دیگر از کتاب نیز به فِرَق شیعه اختصاص یافته است. در بخش پایانی
کتاب، در باب ابعاد ادبی کیسانیه، فعالیت‌های ادبی برخی پیروان این فرقه،
توضیحاتی ارائه شده است. در این بخش به طور خاص به اشعار توجه شده که عناصر
عقیدتی این فرقه در آنها یافت می‌شود.
این کتاب در حقیقت پایان‌نامه مولف بوده که برای اخذ مدرک دکتری در
دانشکده ادبیات عربی دانشگاه آمریکایی بیروت، ارائه شده است. البته آنچه در
این کتاب بیان شده، نسخه تعدیل‌شده‌ای است که برخی اطلاعات، از منابعی که
بعدا به دست آمده، بدان افزوده و به برخی راهنمایی‌ها و نکاتی که استادان
داور این رساله در بررسی پایان‌نامه مطرح کرده‌اند، استناد شده است. مترجم
کتاب در توضیحی کوتاه در مقدمه این اثر اشاره می‌کند که مولف در برخورد با
روایت‌های «امامی» به دور از معیارهای فنی حدیثی عمل کرده و آنها را به چشم
شواهد تاریخی احتمالی نگاه کرده است. این موضوع به طور خاص در بخشی با
عنوان «نگاه امامیه به عقاید کیسانیه» آشکار است. با چنین نگاهی، روایتی که
با قرائن و پیش‌فرض‌های تاریخی پژوهشگر نخواند برساخته دانسته می‌شود، اما
درست آن است که برای صحت روایت سازوکار خاص خود را دارد که در صورت اثبات
آن، باید در آن پیش‌فرض‌ها تردید کرد. مترجم اثر در ادامه تاکید می‌کند که
نگاه مولف به موضوع امامت در همین بخش نیز جای بحث دارد. به باور امامیه،
امامت منصبی الهی است که هیچ یک از بندگان، حتی خود پیامبر و امام هم در
تعیین آن نقش ندارند.
در این حالت بحث نزاع بر سر امامت - به معنای همان منصب الهی و نه صرف
حکومت‌داری- بی‌معناست، چون کسی که از جانب خداوند به امامت منصوب شده،
می‌داند که امام است و فقط امامت خود را بر دیگران عرضه می‌کند و غیر از او
همه خود می‌دانند که امام نیستند و از سر دنیاطلبی ادعای امامت کرده‌اند
تا به هدف و مقصودی رسند. باید به این نکته نیز توجه داشت که این کتاب و
تحلیل‌های مطرح شده در آن، تنها قرائت ممکن از متون و اسناد تاریخی مربوط
به دوره مورد بحث نیست و مانند هر پژوهش تاریخی می‌توان آن را نقد کرد و
شواهدی خلاف آن آورد.
منبع: فرهیختگان
